Een renaissance in de christelijke filosofie?

Het korte antwoord hierop is: `Ja en neen.´ Het is gecompliceerd. Zoals je verderop zult zien, zijn de christelijke filosofen als het ware opgedeeld in twee verschillende kampen. De ene antwoorden eenstemmig `ja´ op de vraag, dit zijn de neotheisten, de anderen antwoorden zowel `Ja´ als `neen´, dit zijn de thomisten. De neotheisten en Intelligent Design (ID) voorstanders vinden dat het bestaan van God vandaag de dag nog nooit zo rationeel onderbouwd is, voornamelijk door wetenschappelijke ontdekkingen. Thomisten daarentegen vinden dat bewijzen voor het bestaan van God niet horen te berusten op empirisch bewijsmateriaal, maar op onveranderlijke metafysische principes. Ook geloven thomisten niet dat de christelijke filosofie in die mate een renaissance doormaakt, omdat de premissen van de moderne filosofie door de neotheïsten aanvaard worden, namelijk een verwerping van finale en formele oorzaken, oftewel de verwerping van de aristoteliaanse metaphysica.

Wat in ieder geval kan vastgesteld worden, is dat door ontdekkingen in de wetenschap, een aantal gloednieuwe bewijzen/argumenten voor het bestaan van God erbij zijn gekomen. De ontdekking van de fijn-afstemming (fine-tuning) van het universum bijvoorbeeld, heeft geleid tot een nieuw teleologisch godsbewijs.
“[S]ommige van de bewijzen die het theïsme een nieuwe vitaliteit gebracht hebben, [zijn]:

1.    Het ontwerpbewijs uit de fysica. Wetenschappers hebben ontdekt dat de wetten van de natuurkunde die het universum regeren, buitengewoon fijn-afgestemd zijn voor het ontstaan ​​en het onderhouden van menselijk leven. Het universum lijkt op unieke wijze ontworpen te zijn met ons in gedachten. Als er ook maar de minste veranderingen in een aantal fysieke constanten zouden zijn, dan zou het universum al snel onbewoonbaar worden. De meest overtuigende en betrouwbare verklaring voor het feit dat het heelal is zo precies afgestemd is, is natuurlijk omdat een intelligent wezen het op die manier ontwierp. Eenvoudig gezegd, wijst de fijn-afstemming van het universum op een fijn-afstemmer.

2.    Het ontwerpbewijs [uit de biochemie]. Sinds de ontdekking van de DNA-structuur in 1953, hebben wetenschappers geleerd dat de organisatie van de cel en de ontwikkeling van levende wezens geleid wordt door genetische informatie. Menselijk DNA, bijvoorbeeld, bevat het informatieve equivalent van ongeveer acht duizend boeken. Natuurlijke krachten zoals toeval en fysieke noodzaak zijn er op een overweldigende manier niet in geslaagd, de herkomst van biologische informatie uit te leggen. In onze dagelijkse ervaring, schrijven we de oorsprong van informatie, toe aan een verstand. Simpel gezegd, de enorme hoeveelheid informatie die bevat is in levende organismen wijst op een informatie-gever.”[20]

Greg Koukl
Zowel in de Verenigde Staten als in Groot-Brittannië, waar de analytische traditie in de filosofie zich doet gelden, is er de laatste decennia een opmerkelijke evolutie aan de gang in de filosofiefaculteiten. Het christelijk theïsme is aan een ware opleving bezig.

Emanuel Rutten, een Nederlandse filosoof die een nieuw argument voor het bestaan van God ontdekte, beschrijft deze evolutie op zijn blog:
“Aan het begin van de vorige eeuw waren veel filosofen van mening dat de achttiende eeuwse filosofen David Hume en Immanuel Kant, en in hun tijd Bertrand Russell, definitief hadden afgerekend met alle rationele argumenten voor het bestaan van God. We leven tegenwoordig echter in een tijdperk waarin dit volstrekt achterhaald is. … [De] kritiek van Hume, Kant en Russell [is] afdoende weerlegd, en er zijn vele nieuwe argumenten voor het bestaan van God bijgekomen, o.a. door het werk van Alvin Plantinga, Richard Swinburne, William Alston, Alexander Pruss, Robert Koons en Joshua Rasmussen.

Deze ontwikkelingen zijn vooral het gevolg van de ineenstorting van het twintigste eeuwse positivisme en postmodernisme en de hiermee gepaard gaande herleving van de metafysica. We zouden dan ook kunnen zeggen dat de filosofie haar aloude projecten inmiddels al lang weer heeft hervat. Critici van Godsargumenten zullen zich dan ook op de hedendaagse argumenten en de eigentijdse bespreking ervan moeten richten in plaats van zich blind te staren op allang achterhaalde discussies. We leven in een hypermoderne tijd, ook wat betreft de Godsargumenten.”[21]

Emanuel Rutten
Deze opleving ontsnapte ook niet aan de aandacht van de populaire media. Al in 1980 schreef Time Magazine een belangrijk artikel met de titel “Modernizing the Case for God” dat beschreef hoe er een beweging onder filosofen was ontstaan die zich opnieuw begon bezig te houden met de godsbewijzen. Men sprak van een stille revolutie in de filosofie en van een comeback van God. Interessant aan dit hele gebeuren is dat deze comeback niet begonnen is bij de theologen of gewone gelovigen, maar bij de filosofen, diegenen die God lange tijd hadden verbannen uit de filosofie. Volgens de Amerikaanse filosoof Roderick Chisholm, waren in de vorige generatie de meest vermaarde filosofen atheïsten. In deze generatie, observeerde hij, zijn veel van de beste filosofen theïsten, die hun geloof erg goed weten te verdedigen.

Deze evolutie vindt plaats binnen het theïstisch personalisme of neotheïsme, dat voornamelijk in evangelicale kringen een grote aftrek vindt. Maar ook het klassiek theïsme en thomisme kent vandaag de dag formidabele verdedigers, zoals bijvoorbeeld Edward Feser, Brian Davies, David Oderberg, John F. Wippel en John Haldane. Eward Feser legt in het kort de fundamentele verschillen bloot tussen deze twee metafysica's. Een langere uiteenzetting kan je hier lezen. Sommige protestanten ontdekken de superioriteit van het thomisme:
“Onder evangelicalen vandaag zijn de populairste argumenten voor Gods bestaan: C.S. Lewis morele argument, William Lane Craig’s Kalam kosmologisch argument en William Paley’s teleologisch argument. Deze argumenten zijn echter niet altijd de pijlers geweest van de apologetiek. Thomas aquino's vijf wegen voor het bestaan van God, zijn anders dan al de voorgaande en schijnen ook minder populair te zijn de dag van vandaag. Ze zijn echter aantoonbaar veel krachtiger dan voorgaande (men kan echter ook beweren dat deze versies afgeleid kunnen worden van de vijf wegen). Maar om ze als overtuigende bewijzen te zien, moet je de ‘gezonde mensenverstand’ metafysica van Aristoteles aanvaarden; jammer genoeg heeft de hedendaagse Westerse mens een schizofrene relatie met het ‘gezonde mensenverstand’.” [22]

Andrew Fulford
Misschien nog een resultaat van deze heropleving, is een groeiend interesse aan publieke debatten en uiteenzettingen over het bestaan van God. Dat atheïsten het argumentatief laten afweten, en dit nogal vaak, is een ferme understatement.

Het moet ook gezegd zijn, dat niet iedereen met deze zienswijze akkoord gaat.

Belangrijke bemerking!

Een belangrijke bemerking die wij hier toch willen maken: De neotheïsten, waartoe William Lane Craig, Richard Swinburne en Alvin Plantinga behoren, zijn boeiende filosofen. Vooral Craig die heel wat voor de popularisering van de godsbewijzen gedaan heeft, dragen wij een warm hart toe. Niettegenstaande deze positieve zaken, distantiëren wij ons van het theïstisch personalisme als ware metafysica, omdat ze (1) filosfisch inferieur is aan het thomisme, 
“Het ‘theïstisch personalisme’ dat zo sterk de hedendaagse religiefilosofie kenmerkt, (het label werd door Brian Davies uitgevonden om de denkers in kwestie mee aan te duiden) is zowel filosofisch als theologisch serieus problematisch. Een reden is dat de manier waarop God wordt opgevat door theïstische personalisten, eenvoudigweg niet kan gezien worden als ultieme verklaring van de wereld. Theïstische personalisten spreken vaak over God in termen van geconcretiseerde eigenschappen, en over God als zijnde een lid van die groep, behorende tot de categorie van ‘personen’. Kenmerkend voor hen is dat ze de doctrine van de Goddelijke eenvoud ontkennen of toch op z’n minst serieus afzwakken.”

“Sommige theïstische personalisten willen zelfs verandering aan God toekennen. De klassieke theïst zal hier echter tegenin brengen dat hetgeen een eigenschap concretiseert een verklaring nodig heeft, waarom het dit doet; al wat op gelijk welke manier bestaat uit delen, behoeft een verklaring voor zijn/haar samenstelling; al wat behoort tot een categorie, heeft een essentie, wat het soort ding definieert. De essentie verschilt van de act van bestaan (existentie), zo dat het feit dat het ding bestaan heeft (existentie), gekoppeld aan de essentie, een verklaring behoeft. En al wat verandert op gelijk welke manier heeft een verklaring voor die verandering. Dus God zo geconstrueert, zou niet de ultieme verklaring zijn: Hij zou ofwel zelf een verklaring behoeven of simpelweg een ‘bruut feit’ zijn. Wat het ook zei, hij zou niet voldoen aan de vereisten die de meeste klassieke theïsten zien als de belangrijkste filosofische reden om het bestaan van God te bevestigen. Voor een klassieke theïst als Thomas van Acquino, bestaat God op geen enkele manier uit verschillende delen, maakt deel uit van geen enkele categorie, en is volkomen onveranderlijk.” [23]

Edward Feser
(2) historisch gezien in de geloofsverdediging een marginale positie bekleedt en (3) omdat ze in een aantal van haar consequenties niet te rijmen valt met de Katholieke theologie. Een voorbeeld hiervan is de verwerping van de 'Goddelijke Eenvoud' (Divine Simpicity) door de meeste neotheïsten. 
“In het hart van het klassieke theïsme bevindt zich het concept van de goddelijke eenvoud, het idee dat God niet bestaat uit delen. Dit is een doctrine die haar filosofische wortels heeft in Plato en Aristoteles en verdedigd werd door heidense, Joodse, Christelijke en Moslim denkers als Philo van Alexandrië, Irenaeus, Clements van Alexandrië, Athanasius, Plotinus, Augustinus, Boethius, Anselmus, Maimonides, Avicenna, Averroes, Thomas van Aquino and Duns Scotus. Deze doctrine is de geloofsleer van de Katholieke Kerk en wordt aangehangen door vele Protestantse theologen. Het punt van al deze namen te laten vallen, is om te benadrukken hoe absoluut centraal deze doctrine van goddelijke eenvoud is met betrekking tot de mainstream Westerse traditie in de filosofische theologie.”

“De reden hiervoor is dat voor de klassieke theïst, wat we ook onder God verstaan, Hij zeker staat voor de ultieme bron, oorzaak of verklaring van alles. Om het klassiek theïsme beter te begrijpen, kan het voor de vijandige atheïstische lezer goed zijn het woord ‘God’ even weg te denken, wegens de irrelevante associaties die het woord bij hem in deze discussie kan oproepen. De klassieke theïst beweert stellig dat al wat op gelijk welke manier bestaat uit delen, niet de ultieme bron van alles kan zijn. Overal waar we een samengesteld ding hebben, een ding bestaande uit delen, hebben we iets dat een oorzaak van zichzelf nodig heeft, een oorzaak die verklaart hoe de delen samen zijn gekomen.”

De goddelijk eenvoud verwerpen is niet zomaar verschillen van mening met een bepaalde filosoof of twee, het is het verwerpen van de volledige mainstream traditie in de filosofische theologie, en impliciet de mogelijkheid ontkennen van een ultieme verklaring.”[24]

Edward feser
(4) De Intelligent Design (ID) beweging, die door de meeste neotheïsten wordt omarmd is buiten haar legitieme kritiek op de evolutie theorie, filosofisch bekeken, in hetzelfde bedje ziek als de atheïstische darwinisten die ze probeert te bestrijden:
“Volgens Dembski kunnen we ontwerp ontdekken in de natuur nadat we toeval en wetmatigheden geëlimineerd hebben. En dit kunnen we doen d.m.v. een conceptueel hulpmiddel, dat hij de verklaringsfilter noemt. Als iets in de natuur een hoog niveau heeft specifieke complexiteit vertoont, die door toeval en wetmatigheden niet kunnen verklaard worden, besluit Dembski dat het erg waarschijnlijk is dat het gat het resultaat is van een intelligent ontwerper. Ontwerp is om die reden niet immanent in de natuur. Het is iets dat aan de natuur opgelegd wordt door iemand of iets buiten de natuur.”

“Dat wil zeggen dat voor Dembski en andere ID voorstanders de orde in de natuur, inclusief haar wetten en wetmatigheden geen verstand behoeven om haar te verklaren, buiten die enkele gevallen waar de verklaringsfilter het mogelijk maakt om ontwerp vast te stellen. Maar wat voor ontwerp we ook detecteren, het kan altijd weer weerlegd worden door toekomstige ontdekkingen, en dus wordt weer een stuk van de natuur aan het atheïsme afgestaan.  Dus ironischer wijze … gaan ID’ers zoals Dembski en Behe akkoord met atheïsten als Richard Dawkins en Jerry Coyne dat zonder ‘gaten’ in de natuur, geloof in een intelligent ontwerper niet gerechtvaardigd is. De ID’er denkt dat hij de gaten kan vullen met intelligente ontwerpers, en de atheïst ziet geen enkele reden om zijn beloftevolle theorieën te verlaten op basis van enkele anomalieën, waarvan hij denkt ze ooit wel eens in de toekomst te kunnen verklaren. Ironischer wijs aanvaardt Dembski dit narratief, maar is overtuigd dat de atheïsten niet in staat zullen zijn om alles te verklaren [.]”

“Aan de andere kant aanvaarden Thomisten en vele andere christelijke filosofen niet deze filosofie der natuur. Voor hen is ontwerp immanent aan het universum, en benodigd dus zelfs een evolutionaire verklaring van de ontwikkeling van het leven een universum dat krioelt van finale oorzaken.”[25]

Francis Beckwith
(5) Ook verwerpen we het protestantisme dat enkele van deze neotheisten (heimelijk) proberen binnen te sluizen, evenals het goedbedoelde eenheidsausje dat men `onversneden christendom´ noemt.
"Maar lichter komt men tot val, wàar wordt getracht, onder schijn van goed alle Christenen te verzamelen. Billijk is het voorwaar, zo zegt men, ja plicht van de Christen, de aanklachten over en weer te staken, en in broederliefde eindelijk elkander te vinden.
Wie durft immers beweren, dat hij Christus bemint, zo hij niet naar al zijn krachten de wensen vervulde van Christus, die bad tot de hemelse Vader, dat Zijn leerlingen één zouden zijn? (Joh. 17, 21) Het was Christus' wens, dat men de Zijnen hieraan zou kennen, hierdoor van anderen onderscheiden, dat zij elkander beminden: "Hieraan zal men erkennen, gij Mijn leerlingen zijt, als gij elkander bemint." (Joh. 13, 35) Mochten alle Christenen één zijn, - voegen zij toe, - want veel machtiger zouden zij zijn om de pest der goddeloosheid te bannen, die dagelijks voortkruipt en zich vertakt, en het Evangelie tracht te ontzenuwen.

Zulke praat slaan deze lieden uit, die men "panchristenen" noemt.Verre van weinig zijn dezen in aantal: tot maatschappijen zijn zij gegroeid, alom verspreid, aan wier hoofd, ondanks hun verscheiden geloof, meestal niet-katholieken staan. Zoveel succes vergezelt dit werk, dat het instemming vindt bij talloze, zelfs bij vele katholieken, die hierin een weg zien naar een eenheid naar de wens van Moeder de heilige Kerk, die niets liever wil dan afgedwaalde zonen tot Haar schoot weer te roepen.
Evenwel onder de lokkende streling van hun woorden schuilt een zeer gevaarlijke dwaling, die de grondslag van ons geloof aanvreet."

"Ontoelaatbaar is verder, in zaken des geloofs een onderscheid te maken tussen fundamentele en niet-fundamentele geloofspunten, zoals tegenwoordig gedaan wordt; alsof de eerste door allen aanvaard moeten de laatste aan vrije verkiezing worden overgelaten. De bovennatuurlijke deugd van geloof heeft tot voorwerp: het gezag van de openbarende God, dat geen onderscheid van die aard verdraagt.

Daarom, de ware Christenen geloven met hetzelfde geloof het geheim der goddelijke Drie-eenheid als het dogma der onbevlekte Ontvangenis; met hetzelfde geloof de Geboorte des Heren als het onfeilbaar leergezag van de Paus, overeenkomstig de verklaring van het Vaticaans Concilie."[26]

Pius XI
Omdat wij echter het thomisme in al haar diepgang en complexiteit nog niet meester zijn (dit komt nog wel) en wij toch een verdediging van het bestaan van God willen leveren, presenteren we op deze site de godsbewijzen van de neotheïsten. Deze site gaat namelijk over het bestaan van God en zelf een ketter of heiden kan daarover iets zinnigs zeggen. (cfr. Romeinen 1:19-20) Wij hopen in de nabije toekomst evenwel naast de neotheïstische godsbewijzen, de thomistische Godsbewijzen in het nederlands uit te leggen.

Wie echter denkt dat het Thomisme 'al lang weerlegd' is en geen geloofwaardigheid meer geniet, is niet alleen slecht geïnformeerd, maar zit er ook volledig naast. Edward Feser legt uit hoe deze mythe over de klassieke filosofie ontstaan is:
“Zelfs onder hedendaagse filosofen die anders niet bekend zijn met zijn werken, is het vrij algemeen bekend dat Thomas van Aquino hield dat het bestaan ​​van God, de onsterfelijkheid van de ziel, en de inhoud en bindende kracht van de morele wet kon bewezen worden door middel van louter filosofische argumenten (in plaats van een beroep te doen op de Goddelijke openbaring).

Maar deze argumenten zelf zijn over het algemeen zeer slecht begrepen door diegenen die geen experts zijn in het Thomisme. De reden is dat de meeste hedendaagse filosofen weinig of geen besef hebben hoe radicaal het verschil is tussen de fundamentele metafysische vooronderstellingen van de oude en middeleeuwse filosofen, en de aannames die voornamelijk gemaakt worden door de vroege moderne filosofen en hun opvolgers. Een onderscheidend concept van causaliteit, essentie, vorm, materie, substantie, eigenschap, en andere elementaire metafysische begrippen vormen de basis voor alle argumenten van Thomas van Aquino, en dit in de filosofie van religie, de filosofie van de geest, en de ethiek. Het is een metafysica, die op heel gespannen voet staat met de standpunten van Descartes, Locke, Hume, Kant, en de andere oprichters van moderne filosofie.

Terwijl de meeste hedendaagse filosofen zichzelf waarschijnlijk niet zouden identificeren als Cartesianen, Lockeanen, Humeanen, Kantianen, of iets dergelijks, neigt hun denken over de metafysische begrippen, onbewust, te worden begrensd binnen de nauwe grenzen die door deze vroegmoderne denkers werden gesteld. Vandaar dat wanneer ze een filosoof als Thomas van Aquino tegenkomen, ze klakkeloos deze moderne filosofische vooronderstellingen in zijn argumenten projecteren, die hij zou verworpen hebben. Het resultaat is dat de argumenten niet alleen onjuist geïnterpreteerd worden, maar als veel minder interessant, geloofwaardig en verdedigbaar overkomen, dan ze in werkelijkheid zijn. In het verwerpen van deze argumenten, zoals hedendaagse filosofen de neiging hebben om te doen, beseffen ze niet dat wat ze verwerpen, slechts een vervorming of karikatuur is van Aquino's  positie, in plaats van het echte ding.”[27]

Edward Feser
De verwerping van de aristoteliaanse metaphysica was een van de grootste aardverschuivingen in de geschiedenis die het wereldbeeld en mensbeeld volledig ondersteboven haalde:
“Het echte keerpunt tussen het middeleeuwse tijdperk van geloof en het moderne tijdperk van ongeloof kwam wanneer de wetenschappers van de 17e eeuw de rug toekeerden naar de zogenaamde ‘finale oorzaken’ … [Het geloof hierin] was niet de uitvinding van het Christendom maar was fundamenteel aan de gehele  Westerse samenleving, zei het in de oude heidense wereld of in het Christendom, vanaf Socrates tot het opkomen van de wetenschap in de 17e eeuw. [De wetenschappers van de 17e eeuw] deden dit omdat het onderzoek naar doelmatigheden, nutteloos is voor het doel van de wetenschap: namelijk de beschrijving en voorspelling van gebeurtenissen. Het idee van doelmatigheid werd genegeerd en geminacht. Dit was, bijna volledig ongemerkt, de grootste revolutie in de menselijke geschiedenis. Deze had een veel grotere betekenis dan alle ander politieke revoluties, wiens donderslagen doorheen het wereldtoneel hebben weergalmd… De wereld volgens dit nieuwe wereldbeeld, is doelloos, zinloos en betekenisloos. De natuur is niets meer dan materie in beweging. De bewegingen van de materie worden niet door een doel bepaald, maar door blinde krachten en wetten… [Maar] als het wezen der dingen doelloos en betekenisloos is, dan is het leven van de mens ook doelloos en betekenisloos. Alles is vruchteloos, alle moeite is uiteindelijk zinloos. Een mens kan natuurlijk nog altijd onsamenhangende doelen nastreven, geld, roem, kunst, wetenschap, en kan daarvan genieten. Maar zijn leven is hol in de kern. Vandaar de ontevreden, gedesillusioneerde, rusteloze geest van de moderne man.”[28]

W.T. Stace
“Om definitief te kunnen ontsnappen aan de macht van de Katholieke Kerk, moest men afstand doen van het denken over menselijk leven in termen van haar doel of eindbestemming en het heidense [klassiek Griekse] idee dat de natuur, op zichzelf wetgevend is. [Vandaar] dat het de leer van Aristoteles is, die in haar essentie overgenomen werd in de Katholieke doctrine, die Descartes, Hobbes, Spinoza en Locke onverbiddelijk zullen vernietigen.”[29]

Pierre Manent
Maar de moderne wetenschap heeft toch het aristotelisme weerlegd?
“Het gebruikelijke verhaal is dat de moderne wetenschappelijke ontdekkingen het Aristotelianisme weerlegd hebben. Dit stelde de filosofen in een positie om iets nieuws te vinden om het te vervangen. Maar de moderne wetenschap heeft niet het Aristotelianisme weerlegd, als met dit het volledige gedachtegoed van Aristoteles wordt bedoeld. Wat het wel heeft gedaan is het weerleggen van bepaalde wetenschappelijke theorieën, die door Aristoteles en zijn opvolgers werden aanvaard. Zoals de visie dat de aarde zich in het centrum van het zonnestelsel bevindt, en dat de planeten vastzitten in concentrische cirkels, die de aarde omgeven. Maar deze theorieën zijn volledig onafhankelijk van de metafysische ideeën van Aristoteles, zoals het onderscheid tussen actualiteit (werkelijkheid) en potentialiteit, de leer van de 4 oorzaken, hylomorfisme, etc.”

“Terwijl de vroegmoderne filosofen en hun hedendaagse opvolgers kibbelen over dit of dat argument van Aristoteles of van Thomas van Aquino, houden ze eigenlijk helemaal niet van de conclusies. Laat formele en finale oorzaken in de wereld toe, en onmiddellijk zit je vast, rationeel gezien, met God, de ziel, en de natuurwet. Het moderne, liberale, seculiere project geraakt niet van de grond. Daarom moet de ‘rede’ geherdefinieerd worden op een manier dat ze deze conclusies onmogelijk maakt, of op z’n minst serieus afzwakt. De klassiek metafysische categorieën, vooral de Aristoteliaanse en thomistische, moeten uit de wetenschap en filosofie verbannen worden, zonder de minste rechtvaardiging. Het spel moet zo gemanipuleerd worden dat Aristoteles en St. Thomas zelfs niet kunnen meespelen; dan eeuwen later kunnen de navolgers van de vroeg-modernen, best tevreden met het resultaat van hun werk en niet bezorgt over de manier waarop het gebeurde, pretenderen dat hun weigering om het spel ook maar te spelen, telde als een ‘overwinning’.” [30]

Edward Feser
Zie ook `Real Essentialism´ van David Oderberg.
In onze zoektocht naar de Waarheid hebben we geleerd de woorden van de heilige paus Pius X en vele andere pausen ernstig te nemen:
“Allen die filosofie onderrichten in Katholieke scholen overal ter wereld zouden er zich voor in acht moeten nemen, nooit het pad en de methode van Thomas van Aquino te verlaten, en elke dag krachtiger op deze methode aan te dringen… Wij waarschuwen de onderwijzers er goed op te letten, dat wanneer men, voornamelijk in de metafysica, Thomas van aquino veronachtzaamt, dit niet kan gedaan worden zonder grote schade te lijden.” [31]

Pius X